Opinies

Op  16 oktober  presenteerde de UGent de resultaten van een studie die in opdracht van BBL werd uitgevoerd:  'Is het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid een hefboom of hinderpaal voor het leefmilieu, de biodiversiteit en het klimaat? '. In de volle zaal zat onder andere minister van Landbouw en Omgeving Jo Brouns. Wat volgde was een boeiend debat over de toekomst van de Vlaamse landbouw en de fundamentele kaderscheppende rol die de overheid via subsidies opneemt. 

De lancering van de studie komt op het juiste moment. De negatieve impact van het huidige landbouw- en voedingssysteem op onze ecosystemen is glashelder. Europa start met de onderhandelingen over de toekomst van de Europese landbouwsubsidies na 2027. Bovendien zijn Vlaanderen de krijtlijnen aan het uitzetten voor een Vlaamse visie voor een toekomstbestendige landbouwhorizon 2030 en 2050. Hopelijk worden de lessen uit dit onderzoek meegenomen.

Niemand stelt de nood aan een ecologische transitie in de landbouw nog in vraag

' Wereldwijd zijn voedselsystemen verantwoordelijk voor het belangrijkste van vijf van de negen planetaire grenzen ': dat stelt een nieuw rapport dat de expertencommissie  EAT-Lancet  recentelijk gebruikt. In Vlaanderen uit de ontwikkeling zich in biodiversiteitsverlies via landgebruik en intensieve landbouw met kunstmest, pesticiden, zware machines en een hoge graad van specialisatie die habitatverlies en soortenverarming in en nabij landbouwpercelen veroorzaken. De landbouw heeft ook een aanzienlijk aandeel in het watergebruik, draagt ??bij aan watervervuiling door meststoffen en pesticiden, en aan broeikasgasemissies. Het gebruik van kunstmest en mest verstoort inclusief de stikstof- en fosforcycli. 

Ook het  Europees Milieuagentschap  schuift een gelijkaardige analyse naar voren in haar landenprofiel van vorige maand .  Ze stelt dat het voedselsysteem in België tegen zijn ecologische, economische en sociale grenzen opbotst: 

"De strategie om zo goedkoop mogelijk sterk gestandaardiseerde producten te produceren geleid tot specialisatie en intensivering op basis van technologie en intensief gebruik van aanbevolen. Landbouwers zijn economisch en sociaal kwetsbaar, voornamelijk als gevolg van lage winstmarges, ongelijke winstverdeling en hoge grondprijzen. De van België blijft ontoereikend om het verlies aan biodiversiteit een halt toe te winnen, de waterkwaliteit en de bodemgezondheid voldoende te verbeteren en de druk van intensieve landbouwpraktijken teva.“

Ook de  Europees Rekenkamer  en  banken  erkennen dat het anders moet en kan. Zoals minister van Landbouw en Omgeving Jo Brouns zei op 16 oktober: “ Niemand stelt de nood aan een duurzame transitie in de landbouw nog in vraag .”

Meer transparantie is nodig

De studie legt de vinger op enkele duidelijke tegenstrijdigheden en verbeterpunten betreffende de Vlaamse landbouwsubsidies: 

• Waarom gaat zoveel geld naar bijna op voorwaardelijke inkomenssteun, als erkend wordt dat de ecologische transitie en weerbaarheid zo belangrijk zijn?
• Waarom ging slechts 13% van de Vlaamse landbouwsubsidies in 2023 effectief naar maatregelen die bijdragen aan het verbeteren van de ecologische weerbaarheid?
• Waarom wordt het Vlaams Landbouwinvesteringsfonds veel meer ingezet op investeringen in stallen en technologische oplossingen, en maar een fractie voor een werkelijke agro-ecologische omschakeling?
• Kunnen vrijwillige maatregelen tien voordele van milieu, biodiversiteit en klimaat überhaupt onze landbouw op pad van de ecologische transitie zetten?

Het onderzoek wijst ook op een gebrek aan transparantie. Voor een zinvol maatschappelijk debat en een gezonde controle op de besteding van publieke middelen is toegang tot onzichtbare, betrouwbare cijfers essentieel. 

Dit initiatief van BBL en UGent is een eerste aanzet, maar verdient navolging. De Vlaamse Overheid zou liefst zelf jaarlijks toegang tot een doorlichting en analyse van de besteding van de Vlaamse landbouwsubsidies moeten publiceren: zo komen ook trends in, bijvoorbeeld, de toepassingsgraad van ecoregelingen en beheersovereenkomsten , in het publieke debat binnen. Het laat ook toe om toe te zien of in 2024 de significante verschillen tussen gebudgetteerde en effectieve bestede hoeveelheden weg gewerkt zijn door betere kennis en opname van de ecoregelingen bij landbouwers; in 2023 is er bijvoorbeeld 261 miljoen euro gebudgetteerd voor ecoregelingen, maar slechts 40 miljoen uitgegeven. Overkoepelend moet de regering de externe doorlichting van de huidige en ingewikkelde cycli van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid hebben, waartoe ze zich heeft geëngageerd in het regeerakkoord, feitelijk uitvoeren. Alleen door de dominantheid van geplande plannen te beoordelen, kunnen we die van morgen verantwoorde vormen.

Natuur en landbouw hebben elkaar nodig

Het paneldebat gaf een reeks aanvullende verbindingen mee. ' De boer kan niet vergroenen met de rekening in het rood ', klinkt het vaak in het publieke debat. Maar de hamvraag is hoe de landbouwer op de eerste plaats in de rode situatie terechtgekomen is. 

Adviseurs die bij de landbouw over de vloer komen, verdienen veel aan de verkoop van producten als pesticiden, meststoffen van machines. Wanneer de Vlaamse Overheid dan kiest om meer geld uit te geven aan dure stallen en technologieën, dan aan maatregelen tien voordele van een gezonde, veerkrachtige en klimaatrobuuste bodem, hoeft het niet te verbazen dat landbouwers in een financiële hachelijke positie blijven zitten.  

Ook een systeem dat landbouwers niet beloont voor geleverde ecosysteemdiensten maar eenvoudig voor gederfde economische inkomsten, trekt de landbouwpraktijken scheef. De overheid heeft een verantwoordelijkheid om, zoals boer Joeri het zei, ' de koppige boer met lichte dwang in de juiste richting te sturen '. Wim Vranken van Crelan sloot zich daarbij aan: ' Gezond ondernemen betekent financiële risico's voor de onderneming kennen en vergroten'.  Dit kan door te investeren in een gezonde bodem, en kosten en subsidies om van de (bruto) productiviteit te trekken om beter zicht te krijgen op de netto opbrengsten. Zo kan er horizontaal naar landbouwpraktijken worden die én economisch én ecologisch zinvol zijn.  Heleen De Smet  van  Bond Beter Leefmilieu  wierp tenslotte op dat  “Landbouwers niet louter stallenbouwers zijn”:  te veel subsidies en maatregelen gaan naar twijfelachtige eindeloze oplossingen, terwijl ecologische trajecten ondergefinancierd blijven .

Publiek geld moet onnodig besteed worden

De studie bleek dat de Vlaamse landbouwsubsidies onvoldoende effectief zijn. Een correct landbouwinkomen is onvoldoende verzekerd en de negatieve impact van landbouw op natuur en milieu wordt onvoldoende verminderd. Er is nog niet veel geld naar landbouwbedrijven die het niet of amper nodig hebben. Bond Beter Leefmilieu biedt graag inspiratie met volgende voorstellen:

• Vlaamse en Europese doelstellingen moeten van bij het begin afgestemd worden op elkaar, en meegenomen worden bij de bijstelling van de landbouwsubsidies (GLB) na 2027. Denk aan de doelen van de Europese kaderrichtlijn water voor herstel van waterlichamen, de Vlaamse doelen van het strategisch plan bio, van de Vlaamse eiwitstrategie ... Pas zo wordt de koers voor onze Vlaamse landbouwers helder en het vermijden van ze strategische twijfelachtige kosten, die zich hoe dan ook pas over lange termijn potentiële terugverdienen.
• Landbouwers moeten toegang hebben tot onafhankelijke adviseurs, en financieel ondersteund worden zodat de financiële risico's in de omschakeljaren niet volledig alleen hoeven te dragen.
• En boeren moeten biologische en agro-ecologische praktijken gemakkelijker kunnen toepassen. Denk aan faunagewassen in teeltrotatie, bodembewerking zonder te ploegen, en meest stalmest van boerderijcompost gebruiken. Iedereen heeft het over eens dat deze dingen in Vlaanderen zo snel mogelijk opgeschaald moeten worden. 

Sofie Bracke